Rabu, 14 Agustus 2019

Haega Moroi Mböröta Danö Nononiha?



Bakha ba mbuku Famareso Ngawalö Huku Föna Awö Gowe Nifasindro ba Danö Nias, nifa’anö Dr M.G. Thomsen, tete 10, imane wanguma’ö: Heza i’o`tarai Soi Nono Niha. Balö tatu nasa irugi ma’öchö. Hasinahö dödö zi so. Si ndruhu ha sambua soi ira, si no faehu ba soi tanö bö`ö simane Batak, Aceh, Minangkabau ba tanö bö’ö nia na, he dali ngawalö huku ba hikaya, he dali dandratandra mboto ba he dali li….
Ba no tatu sa’atö wa fao Soi Nono Niha ha gangowuloa Soi Indonesia nifotöi Altvoiker Indonesia, eluaha nia Soi Sagatua, me oroma göi zi fachili- chili tandra ba mbotora, he huku ba he li, Ha sara dödö ndra ahli etnologi fefu wa soi andre sawu’a moroi ba danö Tionghoa Raya simumalö ba Asia Tenggara ba ginötö ± sarangahönö fache döna wa’atumbu Keriso.
Molo`ö DR. Marshall ba mbuku nia Metallur-gieund Frube Besiedlung Indonesiens (1968), itutunö na dali wa mare so nia niha sawu’a andrö, ba no to’ölö ira sa’ae monowi ba wananö fache, mangambuchi si’öli, ma mözi ana’a ba mananö ohi bamo gowi. No so göi ba gotaluara zamasindro gowe molo`ö hukura. Te no f’ao Nono Niha ba gotalua soi sagawu’a andrö. Me’ ofeta ira ba Hulo Niha (he lö ato ira), ba labörötaigö wombabaya halöwöra molo`ö si no to`ölö ira ba danö ni’otaraira.
Simanö göi molo’ö F’.M. Schnitger bacha ha mbuku nia Fogetten Kingdoms, ha niha zi fachili-chili ba huku Nono Niha (famasindro gowe sifachai ba gowasa) ya`ia da`ö huku Niha Naga ba Khassi si so ba danö Assam – Burma. Molo`ö si so ba dödö nia, zi hasambua naha ma tanö mege la`otarai soi sidombua andrö.
Fanutunö Zatua
Molo’ö fanutunö zatua Nono Niha föna ha niha mböröta niha ba danöda. Me lö na sa la’ila manura ba ha faoma li ngawalö nidunödunö gofu hadia ia chöra. Duma-duma nia, si mane hikaya, hoho, hada ba gorahua ma ba gowuloa, huku ba mbanua.
Börö me tohare Niha Ulandro ba he goi Zending Geremani ni borotaigö wama’anö ni’ombacha’ö ma nirongo-rongora. La fa’anö ba mbuku. Börö me lö ha’uga oya ni’ilara li ba he göi huku Nono Niha, fa me’era ba mbuku ha ma’ifu sibai.
Awena ba ginötö Tua Thomas, Kramer, Sunderman, Lagemann ba Fries zangowuloi hikaya hikaya, amaedola ba huku mbanua. He wa’ae hatö fa zambua tö zitoröi mbuku nisurara andrö, ba irugi ia da’a na sa so mbuku andrö.
Baero Zanding Geremani, famareta Ulandro ya’ia da’ö Contoleur K.E.W.G. Schroder si no erai toröi ba Dano Niha i’otarai ndröfi 1904 irugi ndröfi 1910, zamareso Hulo Nono Niha ma’afefu. Angowuloa wamaresonia, ya’ia da’ö tefa’anö hacha ba mbuku Nias Ethnographische. Buku da’ö abölö ebua moroi ba mbuku nifa`anö nöra Tua tanö bö`ö.
Oya ngawalö hikaya zitesöndra na dali mböröta niha ba danö Niha. Ba’arakhagö fagölögölö hikaya wanguma’ö: Ono Niha si’oföna nidada moroi ba Dete Höli Ana’a. Tanö si sagörö tou andre, no la haogö wamazöchi ira Tua moroi yawa, ena’ö tola auri niha ba da’ö.
Si’oföna ladada, ya’ia Hi a Walangi Adu. Nahania ladada ba Zifalagö Gomo ia da’a, ma tetötöi ia föna Mbörönadu. Terongo göi mbanua Mazingö Gomo ba hikaya andrö ösa. Me ladada Gözö si yöu ba gaechula ba nasi. Ba’ena’o lö manaere danö ma hulo, andrö lafailo Daeli ba gatumbucha, ba Hulu ha gaekhula Danö Niha. Na tafaigi ngawalö nidunödunö andrö, ba aboto sibai ba dödöda wa lö fagögölögölö hikaya-hikaya wanutunö.
Ha moroi ba ma’uwu Luamewöna Silögu te’ombacha’ö nasa, wa ladada ia moroi ba Dete Holi Ana’a ofeta tou ba Mbörönadu. La’ila na sa la’oroma’ö naha mado Zebua ba gambara, ba mbanua Mbörönadu me föna.
Banua Sifalago Gomo, ma Börönadu, ba so na sa irugi ma’öchö. Niha sowanua ba da’ö ba ya’ira mado Hia. Ha sara manö dödö zanutunö hikaya wa ya’ia mbanua si oföna ba Nono Niha ba wa moroi ba mbanua Mbörönadu ibörögö muzawili niha mi sa ba zi sagörö Hulo Danö Niha. Numalö ba dalu danö zi oföna, awena miraya. aefa da’ö ba gaechula, ba mi yöu göi ösa ba wanarura banua sibohou.
Nidunoduno zatua föna ba Mbörönadu, ba ya’ia hikaya Duada Hia, Latutunö chö Tua Thomsen me döfi 1935, ya’ia da’ö itutunö chönia Tambalina Tuha Ana’a (Fangulu Idanö), ba awena lafa’anö ba zura. Börö wasuwöta, salina nisöndra doto Thomsen no taya. Ba me no aefa wasuwöta, Thomsen isöndra mangawuli salina nibe’e Rasoli Hia, ma’uwu Dambalina Tuha Ana’a.
He wa’ae lö oya sibai nidunödunö, ba na lafaigi si no mube’e ba zura irugi ma’öchö, ba lö fagölögölö sibai. Fabö’öbö’ö niwa’ö ba fabö’ö goi gera’era zamösana
ösi nidunödunö Tambalina Tuha Ana’a andrö, ba ya’ia da’ö wangombacha hewisa me tumbu Hia, me ladada ia halöwönia tou ba danö awö gochötania irugi wa’amatenia.
Si’otarai mbanua si yawa ba latötöi ha datölu warugi Hia “Daulu Sagörö si tumbu moroi ba nangi; ba ihalö wo’omonia Zotöla Gana’a, ono Orahua Zoya, si tumbu moroi ha nangi göi. Mo’ono ira Ara Foriwu Zihönö, fo’omonia Fuci Ta’oranö Usö, ono Dua Oroi ba Regerege Da’o. Onora ya’ia Langi Sagörö sangai dania fo`omonia Gaweda Nazariata Langi Ono matua si tumbu chöra dania, ya’ia da’ö Hia Walangi Adu.
Tabina ninania ba tenga simanö sito’ölö. Notoröi nono ba dalu ninania me ziwa fache wa’ara, ba’i’ila muhede sa’ae ba dalu ninania. I’ombacha`ö hewisa wame`e böröta danö sitou. I’andrö ena’ö iahalö ndra’i mbu ninania Nazariata Langi, lakaoni Mazai Sobaya Wö röcha ba wamazöchi tanö, ba lafailo nono sia’a chö langi Sagörö, Nazuwa Danö, Danedane Danö, ba ladada nasa sita simatua silötönia. Ere simaniga Razo zanofi tanö si sagörö. Me no awai fefu, ba tebato wehede Hia ha dalu ninania irugi inötö wa’atumbunia. Lo’itörö lala sito’ölö na tumbu niha, itörö wela-wela dödö ninania.
Me’ebua Hia Walangi Adu, ba ihalö fo’omonia Buruti Huna, ono Mali ba Wasulöna Danö. Awena i’andrö chö namania Langi Sagörö, ena’ö itörö sa’ae ni’ombacha’önia ba dalu ninania, wa lafailo ia tou tanömö niha ba danö. Fao chönia ena’ö nomo, osali, lafaogö göi gafore, tumba da tanö bö’önia na, ba laf’aogö göi ziambu Aya Langi.
I’andrö göi zawuyu ba nomo. Ba maoso Mali ba Wasulöna Danö, ifazöchi zihulö niha moroi ba lewuö, eu, la`uri ba ache, sitobali sawuyu Hia dania, dula’öfa niha wa’atora.
Awö Hia me ladada ia, ya’ia da’ö wo’omonia, ba baero da’ö geu Tora’a Langi, böröta zisiwa motöi. Ladada ira ba Zifalagö Gomo ma Börönadu andrö
Moroi ba Dora’a andrö itugu ara ba itugu aechu zi siwa motöi, ya’ia da’ö: ana’a, bawi, fache, gowi, manu, fino, tawuo, ohi ba bago.
Awena itaru`ö mbanua Hia Walangi Adu, ba if’a’anö fefu zi so chönia. Ya’ia zamatörö awönia ba ifobawalala chö gana’ania. Lafasindro nomora eu, la’uri mbawi, latanö wache, lalau gowasa, labözi gana’a, latoto gara ba wamazöchi behu, darodaro, harefa ba tanö bö’önia na. Chö namania Langi Sagörö sitoröi yawa ba Dete Höli Ana’a, ibe’e nadu eu, adu zatua, Hia Walangi Adu.
Dasiwa nonomatua chö Hia, ba latörötöröi mi sa danö ba hulo tanö bö’önia. Aefa wa’amate namara Hia, ba labe’e dödönia ba zi sambua guri, ena’ö toröi ia na sa ba nomo ba wame’e menemene chö ndraono nia. Ba börö me fa’udu ira dödö Hia ba ndronga owöliwa, Raina Huna, andrö ilau mofanö tödö Hia: Fao ba molö sebua itörö Gomo, Susua, itörö nasi irugi siyefo chö nononia alawe.
Söchi na asese taba so zura nidunö andre ba tanö bö’önia, era’era satua Nono Niha, nihaogö wanötöna ba li niha.
Sumber: Majalah Suara Ya`ahowu, No. 04/Th.I/September 1996

Tidak ada komentar:

Posting Komentar

Hilisataro tempo doeloe

Hilisataro tempo doeloe